-Тэгтэл одооны хүүхдүүд буруу хүмүүжээд байна гэж ярьдаг шүү дээ?
-Тиймээ. Төрийн бодлогоор хүүхдүүдээ хүмүүжүүлэхэд анхаараагүй байж өнөөдөр хүүхдүүд хүмүүжилгүй байна. Хүүхдүүд хар тамхины асуудалд орж байна. Хүүхдүүд гэр бүлээсээ дайжиж байна гэх юм. Энэ бүхэн төрийн бодлоготой салшгүй холбоотой. Мөн хүүхдийн урлагийн байгууллагын нэг том газрыг Нямгаваа гэдэг луйварчин идээд, зараад бүхэл бүтэн театрын хувь заяаг алга болгосон. Энэ бүхэнд би сэтгэл эмзэглэж дотор харанхуйлж явдаг.
Миний яриад байгаа сэтгэл эмзэглүүлсэн энэ асуудлын тод томруун жишээ нь Монгол Улсын гэх тодотголтой гурван том театр нэг гэрт амьдарч байна. Нүүр гараа угаадаг хатавчинд нь Хүүхэлдэйн театр, баруун талынх нь нэг орон зайд Улсын ардын дуу бүжгийн чуулга буюу одоо театр гээд том нэртэй болгочихлоо. Худлаа нэр хаяг өгөхөөс өөрөөр энэ байгууллагуудыг өөрийн гэсэн бие даасан орон байраар хангах, мэргэжлийн боловсон хүчнийг нь нэмэгдүүлж тогтвор суурьшилтай ажлуулах цаг болсон.
Энэ гурван театрын жүжигчид дэлхийд Монгол Улсын нүүрийг тахалж байгаа гэдгийг мартаад байна. Монголын урлагаар тоглож байгаа энэ үе үеийн төрийн удирдлагуудтай би эвлэрдэггүй. Тэгэхэд өнөөдөр Улсын ардын дуу бүжгийн чуулга, Улсын драмын эрдмийн театр, Монголы Улсын Хүүхэлдэйн театр бүгд бие даасан байгууллагууд. Энэ гурвыг гурван тийш нь салгаад өөр өөрийн орон байртай болгочихьё гэж бодож, санаж сэтгэж байгаа хүн нэг ч алга. Энэ байгууллагуудын төлөө сэтгэл зүрхээ өгсөн нийслэлийн үе үеийн Засаг дарга нар байна уу? Үе Үеийн төр засгийн тэргүүнүүд бодлогын хэмжээнд хийж байгаа юм байна уу.
-Өмнөх нийгмийн тогтолцооны үед хэрхэн анхаардаг байсан юм бэ?
-1920-1990 он хүртэл буюу Социализм гээд муу хэлээд байдаг он жилүүдэд тухайн үеийн төрийн тэргүүнүүд мэргэжлийн урлагийн байгууллагууд чинь ийм хүндтэй шүү гэж анхаарлаа хандуулж Монгол Улсын Дуурь бүжгийн эрдмийн театрыг 1963 онд ашиглалтад оруулсан. Улсын Филармонийг тусад нь гаргасан. Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийг тусад нь хөгжүүлсэн.
Энэ бол Монгол Улсын, монгол хүний дэлхийд эзлэх байр суурийг нэмэгдүүлэх нэг боломж. Тэр урлагийн байгууллагын хүмүүсээр дамжуулан монголчууд ямар хувцас хунартай, орон байртай, хоол ундтай, үзэл бодолтой вэ гэдгийг уран бүтээлд нь шингээж болдог гэдгийг тухайн үедээ ойлгож мэдэрсэн. Монголын мэргэжлийн урлагийг хөгжүүлэхэд муу хэлээд байдаг орос мэргэжилтнүүд нойр хоолгүй яаж хүчин зүтгэж ирсэнийг манай ахмад үеийнхэн мэднэ. Бид ч мартаагүй.
Гэтэл Хүүхэд Залуучдуудын театр гэдэг тэр том байгууллага алга болсоноор өнөөдөр дунд ангийн болоод ахлах ангийн хүүхэд очоод жүжиг үзэх газар алга. Драмын театр өөрийнхөө тоглолтоос илүү гарахгүй, хааяа хажуугаар нь ганц нэг хүүхдийн жүжиг тавиад тэр орон зайг нөхөх гээд л хичээж явна.
“Өмнөх үеэ гар буугаар буудвал, хойч үедээ их буугаар буудуулна”
-Монгол Улс 0-14 насны 900 мянга гаруй хүүхэдтэй гэтэл Хүүхэлдэйн ганц театр нь ердөө 166-хан сандалтай байгаа нь үнэхээр гомдолтой санагдаж байсан шүү?
-Өнөөдөр Хүүхэлдэйн театрт амьгүй “сүг”-ийг жүжигчин өөрөөрөө шүншиглүүлж, амьдруулж, хүүхдүүдэд үнэмшүүлдэг. Энэ театр өнөөдөр өрөвдмөөр хойд эхийн гар харсан хүн шиг. Энэ өнөөгийн гудамжинд хонгилд хөөгдөөд гарчихсан хүүхдүүд шиг байгаад ахмад уран бүтээлчийн хувьд сэтгэл өвддөг. Тэгээд энийг хэлж яриад ч ёстой нөгөө “Саваагүй нохой саранд хуцав” гэдэг шиг л болох байх даа.
Өнөөдөр манай улсад аялал жуулчлалаар ирж байгаа гадаад хүмүүс Улсын ардын дуу бүжгийн чуулга, Түмэн эх чуулга, Сонгодог урлагийг сонирхож, хөдөө гадаа ганц нэг явж, гар урлал хатгамал энэ тэрхэнээр манай улсыг төсөөлөөд, үзээд явж байна. Харамсалтай нь улс орныг соёлоор нь, урлагаар нь бөхөөж хаях юм бол тэр улс орон өөрийн гэсэн мөн чанараа алддаг. Тэгтэл Монгол киногоо хар. Бор зүрхээрээ зүтгэсэн хэдэн залуучууд өнөөдөр Монголын киноны түүчээлэх ажлынх нь хажуугаар алдаж байгаа нь ч их байна.
Улс орны дараагийн эзэд болсон өсвөр үе, шилжилтийн насны хүүхдүүдэд үзүүлэх юмгүй болж байна. Монголд өнөөдөр тийм бодлого байна уу. Соёл хариуцсан яам нь юу хийж байна. Соёлын яам энэ бүхнийг зангидаж авч явдаг. Монголыг биет болоод биет бус өвийг жинхэнэ хайрлаж хамгаалж, тордож байсан яамыг устгаад Монголын урлагийг элгээр нь хэвтүүлсэн байдлыг анхааралдаа авч “Өнөөгийн төр засгийнхан, сэрээч ээ” гэж хэлмээр санагдах юм.
Хүүхэлдэйн театр өнөөдөр 70 жил болсон. Гэтэл 1947 оноос хүүхдэд үзүүлж байсан “кукол”-ууд нь хадгалах байр савгүйгээс устаж үгүй болоод өөрийн гэсэн түүхгүй болж байна. Энэ бол эмгэнэл. “Өмнөх үеэ гар буугаар буудвал, хойч үедээ их буугаар буудуулна” гэдэг болох нь. Энэ үе үеийн төр засгийн хариуцлагагүй нөхдүүд хэзээ нэгэн цагт шийтгэлээ амсана. Тэгэхдээ амсах амсахдаа чангахан амсуулах болов уу гэж боддог. Монголын ард түмэн, үр хүүхдийн ирээдүйг устгаж, биднийг үзэх харах юмгүй болгосон та нар өнөөдөр юугаа гайхуулж, өөрсдийгөө магтуулах гээд байдаг юм.
Шүүгдэх цаг ирнэ гэдэгт итгэлтэй явдаг. Өнөөдөр Хүүхэлдэйн театрт ажиллаж байсан ахмад уран бүтээлчид бидэнд нийгмээс төрөөс харж хандаж байгаа хайр халамж байна уу. МУГЖ Пэрэнлэй, Чимэддорж, Алтанцэцэг, Алимаа гээд яриад байвал олон уран бүтээлчдийг би нэрлэж чадна. Өнөөдөр энэ хүмүүсийн маргаашдаа итгэх итгэл алга. Цөхрөнгөө барсан өрөвдөлтэй хувь заяа үргэлжилж байна. Монголын хүүхэлдэйн театрыг зах зээлийн үед арай л дэндүү өрөвдмөөр болгож, арга ядаад нэг багт хүүхэлдэй, драмын хэлбэрээр л үзэгч хүүхдүүддээ тоглож байна.
Хүүхэлдэйн театрт чинь хуруун хүүхэлдэй, таягт хүүхэлдэй, утсан хүүхэлдэй, сүүдэр хүүхэлдэй гээд олон төрөл жанруудтай. Түүнийг хийх арга байхгүй, гэрэл техник ч алга. Өнөөдөр бид 20 дугаар зуунд овоо өсөж өндийж байсан театрын нэгэн урлагийг бараг байхгүйтэй адил болгочихсон байна. Мэргэжлийн конструктор, зураач, бармалчин, оёдолчин байхгүй. Тэр бүгдийг нь нэг хүн хариуцаад хүч нь хүрэхгүй л явж байна. Ингэхээр чинь яаж хөгжих юм.
Монголын хүүхэлдэйн театр Олон улсын хүүхэлдэйчдын Унима гэдэг байгууллагын гишүүнээр элссэн. Өнөөдөр тэрнийхээ татварыг төлж чадахгүй явна. Гэхдээ бид зовлон тоочилгүй театрын 70 жилийг тэмдэглэх гэж байна. Урьд өмнө нь тоглож байсан ахмад уран бүтээлчдийг оролцуулж, хүүхэлдэйн урлаг Монголд 70 жил хөгжсөн. Их түүхийг өгүүлэх уламжлалтай театр шүү гэдгийг үзэгч олондоо харуулах гэж Гала тоглолт хийх гэж байна. Манай Хүүхэлдэйн театрын захирал н.Нямлхагва зориглон барьж авсан. Энэ тоглолтыг хийж байгаад ахмад уран бүтээлчийн хувиас маш их баярлаж байгаа.
Баярлахын зэрэгцээ бид энэ тоглолтод оролцож, тэр үеийн уран бүтээлүүдээс болон хувийн номеруудаа өнөөдрийн уран бүтээлчидтэйгээ хамтраад том шоу хийнэ. Энэ тоглолт бол миний үеийн болоод надаас доош үр хүүхдээ хөтлөөд ирж үзэж байсан тэр үзэгчдэд өөрсдийнх нь бага насных нь мартагдашгүй сайхан дурсамжийг эргүүлэн авчирч өгнө гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна. Мөн төр засгийн өнөөгийн удирдлагууд Хүүхэлдэйн театрын хөгжилд хувь нэмрээ оруулах, анхаарлаа хандуулах хүсэл сэдлийг төрүүлэх болов уу.
8-10 ангийн хүүхдүүд гудамжинд гал гуйгаад зогсож байна.
Энэ чинь мөхөл рүүгээ явж байгаагийн шинж
-Дэлхий урлагаар хүнийг хүмүүжүүлж байна. Харин манайд урлагийг бор зүрхээрээ хөгжиг гээд тоохгүй яваад байвал ирээдүйд биднийг юу хүлээж байх бол?
-“Түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчинтай адил” гэдэг шиг өнөөдөр өсч өндийж яваа хүүхдүүдийн оюун ухааныг компьютер, телевизор, гар утсаар хөгжүүлж, үзэх ухаарах юм багатай өсгөх нь үнэхээр аюултай. Хүүхэд өв уламжлал, ёс заншлаас хүндлэл ,ухаарал, өөртөө итгэх итгэл авдаг. Гэтэл хүүхдийн хүн байх хүмүүжлийн суурь муруй хазгай тавигдсанаас монголын залуу үе ний нуугүй шударгаар хэлчихэд хайрлах энэрэх сэтгэлгүй, мөнгөний төлөө, луйврын араас явсан хүмүүс гарч ирэх аюул ойрхон байна.
Хүн хүнээ хайрлах, эцэг эхээ дээдэлдэг, ахас ихэсээ хүндэлдэг ёс уламжлал хаачив. Өнөөдөр 8-10 ангийн хүүхдүүд хар тамхи, бие үнэлэлт гээд явж байна. Тэр ч бүү хэлд надаас гудамжинд гал гуйгаад зогсож байна. Энэ чинь мөхөл рүүгээ явж байгаагийн шинж. Хүн төрөлхтөний бүтээсэн оюуны гайхамшигт бүтээлээр хүүхдүүд маань өөрсдийгөө цэнэглэж, зөв хүн болон төлөвших ёстой атал төр засгаас хаалттай, харанхуй, бодлого нь тодорхой бус болохоор Монгол улсын ирээдүй хаашаа явахав. Энэ бүхэн ойлгомжтой.
-Сүүлийн үед ямар уран бүтээлүүд дээр ажиллаж байна.
-Яг өнөөдрийн байдлаар кинонд тоглоогүй л байна. Өнгөрсөн жил Японы Францад амьдардаг нэг том найруулагчийн таван орны оператор, дууны инженер, жүжигчин уран бүтээлчдийг нэгтгэсэн Арт кинонд нэг өвгөний дүр бүтээлээ. Өвөр монголын залуу уран бүтээлч Монголд ирж, эх эцгийн сайхан сэтгэл санааг үр хүүхэд нь өвөлж авч чадахгүй байна. Тиймээс залуусаа энэ асуудалд жаахан анхаараач ээ гэж байгаа нэг кинонд тоглолоо. Шанхайн кино фестифальд зориулсан жижиг хэмжээний кино юм.
“Сэлэнгийн долгио” чуулганаас ирсэнээс хойш сүүлийн жилүүдэд кино урлагтай их ойртож байна. 4-5 цуврал кинонд голдуу л өвгөний дүрд тоглолоо. “Хувь тавилангийн ээдрээ” 60 ангит кино Боловсрол ТВ ээр гарсанд оролцлоо. “Чоны алтан шагай”, “Замбуулин дуусах болоогүй” зэрэг кинонуудад орлоо.
Өнөөдөр суурьшмал газрын хүүхдүүд их олон юмнаас холдож байна
-Урлагийн хүн үр хүүхэддээ цаг зав гаргах нь хомс байдаг. Нэг л мэдэхэд ач зээ нараа хараад гэртээ суух нас ирдэг бололтой?
-Миний хүүхдүүдийг өвөө эмээ нь ээлжилж хараад л, чаргууцалдах үедээ чаргууцалдаад кинонд дагуулж явдаг. 1 ойтой, 2 ойтой, 3 ойтой нөхдүүдийг аваад л явдаг байлаа. Залуу байхдаа өөрийн үр хүүхдэд цаг зав гаргаад, хараад байгаа юм шиг боловч ач зээтэй болохоороо амьдралын утга учрыг арай өөрөөр хардаг, цаг зарцуулдаг болчихдог юм шиг байна. Нэг талаар энэ нь хүн төрөлхтөний ёс юм л даа.
Гэхдээ монгол хүний гэр бүлсэг, нүүдлийн ёс заншилаар үр хүүхдээ хүмүүжүүлж ирсэн улс гүрэн дэлхийд байхгүй. Тэгтэл өнөөдөр бид бүхэн уламжлалт мал аж ахуйгаас суурьшмал амьдралд шилжсэн нь хүмүүжлийг дутуу өгөөд байгаа санагддаг. Хөдөө өссөн хүүхэд хорвоо ертөнцтэйгээ танилцаж байна. Хойд урд, баруун зүүн, дөрвөн зүг найман зовхисоо мэддэг болчихно. Жишээ нь, миний хүү хойшоо гараад хэдэн хурга, тугал эргүүлчих, зүүн талаас аргамж аваад ир гэх зэргээр хүүхэд ертөнцийн зүг чиг мэддэг болж байна. Малын зүс сайн тогтоож, цээж сайтай болоход нь, ой ухаанд нь бичигдээгүй тэр сургалтаар нөлөөлдөг. Ааруул, ээзгий, тос, айраг, сүү сааль гээд өнөөдөр суурьшмал газрын хүүхдүүд их олон юмнаас холдож байна. Нохой харчихаад хонь ч гэж магадгүй. Гэтэл тэрнийг нь хэлж өгөх ёстой Хүүхэлдэйн таетр нь бүрэн хүчин чадлаараа хангалттай, хүрэлцэхүйц ажиллах боломжгүй. Хөдөө орон нутагт бүр очиж ч чадахгүй, хөрөнгө мөнгөгүй хүмүүс яах юм.
-Таныг Хүүхэлдэйн театрт ажилладаг байхад ямар байсан юм бэ?
-Ерөнхий найруулагч Ж.Чойсүрэн урлагийн тогоондоо буцалдаг, хүүхдэд юу хэрэгтэй юм бэ гэдгийг мэддэг, мэдэрдэг байлаа. Тэгээд Б.Лхавасүрэнгийн зохиолууд, Алладины шидэт дэнлүү, Дэлхийн сонгодог үлгэрүүд, Алтан загасны үлгэрийг тоглоно. Мөн танин мэдэхүйн чиглэлээр Үндэсний хөгжмийн дөрвөл гэж юу юм, Хөгжимчин ботго, Хүрэн морь гээд хүүхэлдэйн жүжгийг тоглодог байлаа. Тэр бүхэн нь хүүхдийн оюун ухаанд шингэсэн. Сайн сайхан бүтээлүүдийг мартуулахгүйн тулд дараагийнх нь дүү нарт театрын хэлээр тоглож, ухаарал, хүмүүжил, мэдлэг олгож байсан тул 1970-1980 оны хүүхдүүд арай илүү боловсролтой, ах захаа хүндэлдэг боловсрол хүмүүжилтэй байгаа юм болов уу.
Түүнчлэн хүүхдийн уран бүтээл гэлтгүй кино уран бүтээлүүд ч нийгмийн төлөө үзэл санаатай байсан. Тухайлбал, Төрийн шагналт, УГЗ Б.Балжинням найруулагчийн "Говийн зэрэглээ" кинон дээр Г.Доржсамбуу багш буюу Арслан онгоцноос “Би бууя аа” гэж орилоод “Энэ газар шорооноос би явчих юм бол сэтгэлдээ шархтай үлдэнэ. Тийм учраас би эндээс явахгүй ээ” гэж хэлдэг. Энэ киногоор говь гэдэг цөл биш, тэнд хүн амьдарч болдог, говьд бүхий л сайн сайхан зүйл байдаг юм, та нар говьдоо ирж ажилла, залуучууд хот руу сургуульд яваад буцахгүй байна. Хүн төрсөн газартаа байж, сайн сайхан амьдрах ёстой юм шүү гэсэн санаа л явж байгаа юм.
Харин 1990 оноос тэр бүхэн байхгүй болсон. Энэ бүхнийг би цаашаа ярихыг хүсэхгүй байна. Яагаад гэвэл Ардчилал гэж цээжээ дэлдэж, бүх үйлдвэрүүдийг нь устгаж, гадны хараат болгосон төр засгийн удирдлагуудаас болоод Монгол орны ирээдүй, монгол хүүхдүүдийн хувь заяа харанхуй болсон.
